PYTHΑGORAS BYZANTINUS


ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ
ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ ΚΑΙ ΠΥΘΑΓΟΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ

 

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΙ ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ: 

Ευδοξία Δελλή, Κύρια Ερευνήτρια, Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Φιλοσοφίας – Ακαδημία Αθηνών: edelli@academyofathens.gr
Κωνσταντίνος Μακρής, Ερευνητής (Chargé de recherche hors classe) στο CNRS – Παρίσι, Laboratoire d’études sur les monothéismes (LEM, UMR 8584): constantinos.macris@cnrs.fr)

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ:

Dominic J. O’Meara, Oμότιμος Καθηγητής Αρχαίας Φιλοσοφίας του Παν/μίου Fribourg.

 

Το ερευνητικό πρόγραμμα Βυζαντινός Πυθαγόρας ξεκίνησε τον Δεκέμβριο του 2022 με στόχο να καλύψει ένα σημαντικό κενό στην γνώση μας για την ιστορία και τις μορφές πρόσληψης του Πυθαγόρα και του πυθαγορισμού στη βυζαντινή λόγια γραμματεία και φιλοσοφία, αναδεικνύοντας τα πολλαπλά πεδία στα οποία ανιχνεύονται δημιουργικές αφομοιώσεις, εκλεκτικές μεταπλάσεις ή και παραχαράξεις του Πυθαγόρα και του πυθαγορισμού, ήδη από την Ύστερη Αρχαιότητα, αλλά ιδίως κατά την Μέση και Ύστερη Βυζαντινή περίοδο.

Όπως έχει επισημανθεί πρόσφατα, η πρόσληψη του Πυθαγόρα και του πυθαγορισμού στο Βυζάντιο – σε αντίθεση με ό,τι παρατηρείται σε άλλες μεσαιωνικές παραδόσεις (λατινική, αραβική, συριακή και εβραϊκή) – δεν έχει μέχρι σήμερα ερευνηθεί επαρκώς με συστηματικό και συνθετικό τρόπο, αν και απαντούν στη διεθνή επιστημονική βιβλιογραφία μεμονωμένα άρθρα ή σποραδικές αναφορές, συνήθως αποσπασματικού χαρακτήρα, σχετικά με πυθαγόρειες επιβιώσεις που εντοπίζονται σε κείμενα λογίων της Μέσης και Ύστερης βυζαντινής περιόδου. Παράλληλα, σημαντικοί σύγχρονοι ιστορικοί της φιλοσοφίας διαπιστώνουν επανειλημμένως την ανάγκη ερεύνης του συγκεκριμένου θεματικού πεδίου.

 

Το διεπιστημονικό πρόγραμμα σχεδιάστηκε και διαρθρώνεται γύρω από πέντε βασικούς θεματικούς άξονες :

1. Η πυθαγόρεια επιστήμη και φιλοσοφία των αριθμών όπως απαντά στις βυζαντινές πηγές:

     α) μαθηματικές επιστήμες (τετρακτύς / quadriuium: αριθμητική, γεωμετρία, αστρονομία, μουσική/αρμονική)

     β) αριθμολογία και φιλοσοφία των αριθμών (εφαρμογές στη φυσιολογία/φυσική, την ιατρική, την ηθική και την μυστική θεολογία)

     γ) ο Πυθαγόρας στον αποκρυφισμό και τις «πρωτο-επιστήμες» (αλχημεία και αστρολογία).

2. Πυθαγόρειος τρόπος του βίου: ηθικοί και πολιτικοί απόηχοι και αναβιώσεις στην βυζαντινή γραμματεία.

3. Διάσωση, εκλεκτικές «οικειοποιήσεις» και μετασχηματισμοί του Πυθαγόρα και της πυθαγόρειας φιλοσοφίας στην βυζαντινή παιδεία: ο ρόλος της χειρόγραφης παράδοσης, της αρχαιογνωσίας και του εγκυκλοπαιδισμού.

4. Πυθαγόρειες απηχήσεις στις χριστιανικές μορφές ασκητισμού, την θρησκευτική «ευσέβεια», τον θεολογικό λόγο, καθώς και την (μετα)βυζαντινή αγιολογία και αγιογραφία.

5. Αμφισημία και μεταβαλλόμενες προσεγγίσεις του Πυθαγόρα και του (νεο)πυθαγορισμού στο Βυζάντιο σε σχέση με μείζονες θεολογικές διαμάχες κατά την Μέση και Ύστερη Βυζαντινή περίοδο (Εικονομαχία, Ησυχαστική έριδα). Πολεμικές, εκλεκτικισμός και Νεοπλατωνισμός.

 

Το ερευνητικό πρόγραμμα υλοποιείται με την διεξαγωγή διμηνιαίων υβριδικών σεμιναρίων στα οποία συμμετέχουν εγκεκριμένοι ειδικοί επιστήμονες (ιστορικοί της φιλοσοφίας, των ιδεών, των θρησκειών και των επιστημών, φιλόλογοι, παλαιογράφοι και βυζαντινολόγοι) και νέοι ερευνητές (διδακτορικοί φοιτητές/-τριες και μεταδιδάκτορες ερευνητές/-τριες) με ερευνητικά ενδιαφέροντα συναφή με τον Πυθαγόρα, τον πυθαγορισμό και το Βυζάντιο.

Στο πλαίσιο του προγράμματος προβλέπεται η έκδοση ειδικού θεματικού αφιερώματος στο επιστημονικό περιοδικό Φιλοσοφία – Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Φιλοσοφίας της Ακαδημίας Αθηνών. Η έκδοση και η δημιουργία ενός διεθνούς δικτύου ειδικών ερευνητών θα αποτελέσει συμβολή για την επιστημονική κοινότητα, καθιστώντας ορατή μια σημαντική αλλά ερευνητικά παραμελημένη φάση στην ιστορία της πρόσληψης και των μεταμορφώσεων της «θρυλικής» μορφής του Πυθαγόρα και της φιλοσοφικής διδασκαλίας που συνδέεται με το όνομά του.

Aπό τον Δεκέμβριο του 2022 μέχρι τον Ιούνιο του 2024 πραγματοποιήθηκαν στην Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη ‘Έλλη Λαμπρίδη’, στην Αθήνα, και περιστασιακά και στην Fondation Maison des Sciences de l’Homme στο Παρίσι, εννέα υβριδικά σεμινάρια, στα γαλλικά και στα αγγλικά, με την συμμετοχή 18 ομιλητών/-τριών από την Ελλάδα και το εξωτερικό, χάρη στην τεχνική υποστήριξη του Γραφείου Πληροφορικής της Ακαδημίας Αθηνών και του αντίστοιχου τμήματος του Laboratoire d’études sur les monothéismes (Paris, CNRS):

 

Σεμινάριο I: 16/12/2022

Eυδοξία Δελλή (Κ.Ε.Ε.Φ.) - Κωνσταντίνος Μακρής (CNRS – LEM): “Introduction to the Pythagoras Byzantinus research project.”

Γεράσιμος Μέριανος (ΙΙΕ/ΕΙΕ): “The Mathematization of Byzantine Alchemy (Late 6th – 9th c.).”

Dominic O’Meara (Université de Fribourg): “Pythagoras apud Psellum: A Preliminary Discussion of the Dossier.”

 

Σεμινάριο II: 13/2/2023

Carole Hofstetter (Labοratoire Saprat – École Pratique des Ηautes Études – PSL Université): « Quelques aspects de la réception de l’Introduction arithmétique de Nicomaque à Byzance. »

Κωνσταντίνος Μακρής (CNRS – LΕΜ): « Pythagorica à Byzance au IXe siècle: les notes de lecture du patriarche Photius conservées dans sa Myriobiblos. »

 

Σεμινάριο III: 24/4/2023

Katarzyna Prochenko (University of Zurich): “The Byzantine Reception of Two ‘Pythagorean’ Collections of Sayings: From the Established Pagan Wisdom to the ipsissima verba of Christian Martyrs and Saints.”

Σοφία Ζουμπουλάκη (École Française d’Athènes): « Pythagore au monastère: ses représentations dans la peinture murale byzantine et post-byzantine. »

 

Σεμινάριο IV: 22/6/2023

Σοφία Ξενοφώντος (Aριστοτέλειο Παν/μιο Θεσσαλονίκης): “Pythagoras as Moral Authority in Theodore Metochites.”

Joel Kalvesmaki (Catholic University of America): “Challenges in Classifying Byzantine Number Symbolism.”

 

Σεμινάριο V: 9/10/2023

Marco Carrozza (Universidad Complutense de Madrid): “The Reception of Neo-Pythagorean Theories in Michael Choniates’ Theano.”

Παντελής Γκολίτσης (Aριστοτέλειο Παν/μιο Θεσσαλονίκης): “The Reception of Pythagoras among Intellectuals of the Palaiologan Era.”

 

Σεμινάριο VI: 18/12/23

Francesco Monticini (Università di Roma Tre): « Synésios, Pythagore et le mythe de l’« hellénisme » à Byzance à l’époque des Paléologues. »

Tiziano Dorandi (CNRS – Centre Jean Pépin): « Vers une nouvelle édition de l’Anthologie de Jean de Stobi. Quelques considérations et résultats. »

 

Σεμινάριο VII: 11/3/24

Anne Weddigen (Post-doctorante CNRS / lab. « Orient et Méditerranée » - projet VHS): « Science harmonique classique à Byzance : jusqu’où Manuel Bryennios est-il pythagoricien ? »

Ciro Giacomelli ((Università di Padova): “Byzantine Readers of Iamblichus’ De Pythagorica secta. Notes on the Manuscript Transmission of the Text.”

 

Σεμινάριο VIII: 20/5/24

Ken Perry (Macquarie University, Sydney): “The Pythagorean Harmony of the Spheres in Late Antique and Early Medieval Thought.”

Joel Kalvesmaki (Catholic University of America): “Pythagoras the Byzantine Numerologist.”

 

Σεμινάριο IX: 3/6/2024

Aθανασία Μεγρέμη (Εθνικό και Καποδιστριακό Παν/μιο Αθηνών): “Evolutions in Studying the Pythagorean Tradition: The Four Sciences as Viewed by Georgios Pachymeres.”